हालै नेपालमा राष्ट्रवादको चर्चा चुलिएको छ। हरेक केही समयको अन्तरालमा विभिन्न कारणले नेपाली समाजमा राष्ट्रवादको लहर उठ्ने गर्छ, तर यो पटक यसको मूल कारण अमेरिकाका पूर्व राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको नीतिसँग गाँसिएको छ। ट्रम्पले यु.एस. एजेन्सी फर इन्टरनेसनल डेभलपमेन्ट (युएसआईडी) लाई ‘भ्रष्टाचारको अखाडा’ को आरोप लगाउँदै खारेज गर्ने घोषणा गरेपछि नेपालमा एकथरी राष्ट्रवादी समूहहरु यसलाई समर्थन गर्दै अमेरिकाबाट आउने सहयोग रोक्नुपर्ने माग गरिरहेका छन्।
युएसआईडीको नेपालमा भूमिका नेपालमा अमेरिकी सहयोग ७ दशकभन्दा लामो समयदेखि निरन्तर रहँदै आएको छ। सन् १९५१ मा अमेरिकी सहयोगको सुरुआत भएसँगै १९६१ मा राष्ट्रपति जोन एफ. केनेडीको पालामा युएसआईडी स्थापना गरियो। त्यसयता, डेढ अर्बभन्दा बढी अमेरिकी डलर नेपालमा भित्रिसकेको छ, जसले शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि र चेतनास्तर उकास्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।
विशेष गरी, सन् १९५४ मा सुरु गरिएको मलेरिया नियन्त्रण कार्यक्रम, सन् १९९३ मा एचआईभी नियन्त्रण, र भिटामिन ए वितरण कार्यक्रमजस्ता योजनाहरूले लाखौं नेपालीको जीवन बचाएको छ। यी कार्यक्रमलाई विदेशी प्रभावको संज्ञा दिई अस्वीकार गर्नु कत्तिको व्यावहारिक हुन्छ? विदेशी सहायता बिना नेपाल पूर्ण रूपमा आत्मनिर्भर हुन सक्छ भन्ने विचार कत्तिको यथार्थपरक छ?
एनजीओ-आईएनजीओ र नेपालमा उठेका प्रश्नहरू नेपालमा ६० हजारभन्दा बढी गैरसरकारी संस्था (एनजीओ) दर्ता छन्, जसमध्ये धेरैले विदेशबाट सहयोग लिन्छन्। युएसआईडी लगायत अन्य अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकायका स्रोतहरु नेपालमा पारदर्शी रूपमा प्रयोग भएका छन् वा केही सीमित व्यक्तिहरूको स्वार्थ पूर्तिको माध्यम बनेका छन् भन्ने विषयमा प्रश्न उठ्दै आएको छ।
केही एनजीओ-आईएनजीओका पदाधिकारीहरू दशकौंसम्म नेतृत्वमा रहिरहनु, आफ्ना परिवारका सदस्यलाई आर्थिक लाभ दिने गरी परियोजनाहरू सञ्चालन गर्नु, र दातृ निकायहरूसँग घनिष्ठ सम्बन्ध राखेर विदेशी सहयोगका स्रोत आफ्नो नियन्त्रणमा राख्ने प्रवृत्तिले आमजनता असन्तुष्ट छन्। यही असन्तुष्टिलाई राष्ट्रवादी समूहहरूले आफूअनुकूल मोडेर, सम्पूर्ण विदेशी सहायता नै खारेज गर्नुपर्ने माग अघि सार्नु व्यवहारिक समाधान हुन सक्छ त?
लेखक, कलाकार र सामाजिक आक्रमणहरू नेपालमा विगत केही वर्षयता लेखक, पत्रकार र कलाकारहरू राष्ट्रवादी वा धार्मिक समूहहरूको निशानामा पर्ने क्रम बढेको छ। सामाजिक सञ्जालमा व्यक्तिगत आक्रमणदेखि साइबर बुलिङसम्मका घटना बढिरहेका छन्। कतिपय लेखकहरूको फोटो सार्वजनिक गरिँदै उनीहरूलाई राष्ट्रविरोधी भनेर प्रचारबाजी गर्नेसम्मका कार्य भएका छन्।
हालैका घटनाहरू हेर्दा, आलोचनात्मक विचार व्यक्त गर्नेहरूलाई दबाउने रणनीति एकथरी समूहबाट नियोजित रूपमा अघि सारिएको देखिन्छ। नेपालजस्तो लोकतान्त्रिक समाजमा विचारहरूलाई खुला रूपमा बहस गर्ने वातावरण कमजोर पार्नु कत्तिको उचित छ?
राष्ट्रवाद कि अवसरवाद? राष्ट्रवाद आफैंमा नराम्रो विचार होइन, तर जब यो भावनात्मक उन्मादमा मात्र सीमित हुन्छ, तब यसले समाजलाई विभाजन गर्ने काम गर्छ। नेपालमा अहिले उठिरहेको राष्ट्रवादको लहर कतिसम्म स्वाभाविक छ, र कतिसम्म सीमित समूहहरूको स्वार्थपूर्तिको लागि उत्प्रेरित गरिएको छ भन्ने गम्भीर बहसको विषय हुन सक्छ।
युएसआईडीलाई गाली गर्दै राष्ट्रवादी बन्नेहरूले के आफ्नै देशका नीति, पारदर्शिता, र उत्तरदायित्वका पक्षमा दबाब दिन सकेका छन्? विदेशी सहयोगलाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गर्नु भन्दा, यसलाई पारदर्शी बनाउन, सही ठाउँमा सदुपयोग गर्न र प्रभावकारी अनुगमन गर्नेतर्फ ध्यान दिन आवश्यक देखिन्छ।
अन्ततः, डोनाल्ड ट्रम्पले युएसआईडी खारेज गर्ने वा नगर्ने कुराले नेपालमा राष्ट्रवादको वास्तविक आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्दैन। राष्ट्रवाद शब्दको सही अर्थ खोज्दै, राष्ट्र निर्माणमा दीर्घकालीन सोचको विकास गर्नु अहिलेको आवश्यक प्राथमिकता हुनुपर्छ।
