काठमाडौं: नेपालमा खाना पकाउने एलपी ग्यास (तरलीकृत पेट्रोलियम ग्यास) को आधिकारिक आयातकर्ता नेपाल आयल निगममात्र हो। ग्यास उद्योगलाई व्यवस्थित गर्न निगमले ‘एलपी ग्यास विक्रेता विनियमावली २०६५’ जारी गरी आधिकारिक विक्रेतामार्फत ग्यास बिक्री वितरण गर्दै आएको छ। यसैक्रममा ग्यासको अनुगमन र नियन्त्रणको जिम्मेवारी पनि निगम आफैले लिने गर्दछ।
नेपालमा प्रयोग हुने एलपी ग्यासमा ‘प्रोपेन’ र ‘बुटेन’ नामक पदार्थ मिसाइएको हुन्छ। प्रोपेन चिसो मौसममा बल्न सजिलो हुन्छ भने बुटेन तातो मौसममा राम्रोसँग बल्छ। चिसो र तातो दुवै मौसममा ग्यासको समान कार्यक्षमताका लागि यी दुवै तत्वको मिश्रण गरिन्छ।
ग्यास सिलिन्डरको संरचना र सुरक्षा उपाय ग्यास सिलिन्डरको ८५ प्रतिशत भागमा तरल ग्यास भरिन्छ भने बाँकी १५ प्रतिशत भाग ग्यास बन्न छुट्याइएको हुन्छ। सिलिन्डरमा तरल ग्यासको अत्यधिक खपत हुँदा बाहिरी भागमा आइस जम्ने समस्या देखिन सक्छ।
नेपालका सहर तथा ग्रामीण भेगमा एलपी ग्यास प्रयोगको प्रचलन बढ्दो छ। पछिल्ला तथ्यांकहरू अनुसार ग्यास आयात तीन गुणाले वृद्धि भएको छ। नेपालमा हाल ६२ ग्यास रिफिलिङ प्लान्ट सञ्चालनमा रहेका छन्, तर तीमध्ये केवल ४६ प्लान्टले मात्र नेपाल गुणस्तर प्रमाण चिह्न पाएका छन्।
सिलिन्डर पड्किन्छ भन्ने भ्रान्ति धेरै उपभोक्ताको मनमा ग्यास सिलिन्डर आफै पड्किन्छ भन्ने त्रास रहेको पाइन्छ। तर विशेषज्ञहरूका अनुसार सिलिन्डर आफै विस्फोट हुँदैन। सिलिन्डर विस्फोट विशेष परिस्थितिमा मात्र हुन सक्छ, जस्तै ग्यास चुहावट, अत्यधिक दबाब वा आगोको प्रत्यक्ष सम्पर्कमा परेमा। यस्ता परिस्थितिलाई अंग्रेजीमा ‘बीएलईभीई’ भनिन्छ जसको अर्थ ‘उम्लिँदो तरल विस्तारबाट हुने वाष्प विस्फोट’ हो।
सिलिन्डरको निर्माणमा सुरक्षा अवधारणा सिलिन्डर निर्माण गर्दा दोहोरो सुरक्षा अवधारणा अपनाइएको हुन्छ। सिलिन्डरको रिङमा उत्पादन वर्ष, परीक्षण मिति, सिलिन्डरको तौल र ग्यास भर्ने क्षमता उल्लेख गरिन्छ। सुरुमा सिलिन्डर १० वर्ष प्रयोग गर्न सकिन्छ। त्यसपछि परीक्षण गर्दा उपयुक्त पाए थप ५ वर्षको म्याद थपिन सक्छ।
ग्यास सुरक्षा सम्बन्धी उपभोक्ताको ज्ञानको अभाव नेपालमा ग्यास सुरक्षा सम्बन्धी उपभोक्ताको चेतना अत्यन्तै न्यून छ। ग्यास विक्रेताहरूले उपभोक्तालाई सुरक्षा सम्बन्धी जानकारी दिने गरेका छैनन्। विक्रेताहरू आफैं पनि ग्यास सुरक्षा तालिम प्राप्त नभएको पाइन्छ। ग्यास बिक्री स्थलहरूमा पनि अग्नि नियन्त्रण उपकरणहरूको अभाव देखिन्छ।
सिलिन्डर सुरक्षित प्रयोगका उपाय ग्यास सिलिन्डर प्रयोग गर्दा उपभोक्ताले निम्न सुरक्षात्मक उपायहरू अपनाउनु आवश्यक छ:
- सिलिन्डरको म्याद र भौतिक अवस्था जाँच गर्नु।
- खाना पकाउने काम सकिएपछि अनिवार्य रूपमा रेगुलेटर बन्द गर्नु।
- ग्यास लिक भएमा बिजुली उपकरण वा सलाइ बाल्न निषेध गर्नु।
- सिलिन्डरको पाइप प्रत्येक दुई वर्षमा अनिवार्य रूपमा फेर्नु।
- उच्च गुणस्तरका रेगुलेटर र पाइप प्रयोग गर्नु।
विमाको अभाव र उपभोक्ताको अधिकार ग्यास विक्रेता विनियमावली २०६५ ले तेस्रो पक्ष बीमाको व्यवस्था गरेको भए पनि ग्यास दुर्घटनाका पीडितहरूले बीमा रकम प्राप्त गर्न सकेका छैनन्। आयल निगम, ग्यास विक्रेता संघ तथा उपभोक्ता संरक्षण निकायहरूले सरल र सहज बीमा प्रक्रियाको व्यवस्थापन गर्न आवश्यक देखिन्छ।
निष्कर्ष नेपालमा एलपी ग्यासलाई सुरक्षित ग्यास मानिन्छ तर यसका प्रयोगकर्ता अझै पनि असावधानीका कारण जोखिममा पर्ने गरेका छन्। उपभोक्ता सचेतना र सुरक्षा मापदण्डको पालना मात्र ग्यास दुर्घटनाबाट सुरक्षित रहनको प्रमुख उपाय हो।
